De gevangenis van Tongeren werd in 1844 in gebruik genomen als eerste cellulaire gevangenis in België. In 2005 werden de laatste gedetineerden overgebracht naar de nieuwe gevangenis van Hasselt, maar in 2008 heropende de gevangenis van Tongeren. Tegenwoordig doet ze dienst als strafhuis voor ‘kortgestraften’, die werden veroordeeld tot een gevangenisstraf van 3 jaar of minder, en het gaat binnen die groep alleen om mannen zonder verblijfsrecht in België.

De CTRG en Myria brachten een bezoek van drie dagen aan de penitentiaire instelling van Tongeren. Het is een kleine gevangenis (ongeveer 45 gedetineerden) en er is een opsluitings- of cellulair regime van toepassing. Behoudens een beperkt aanbod aan tewerkstelling is het aanbod aan andere activiteiten en opleiding quasi onbestaande. Het regime dat de meeste gedetineerden aangeboden krijgen kenmerkt zich bijgevolg door een vrijwel ononderbroken opsluiting in (te) kleine cellen die niet voldoen aan de minimale vereisten inzake leefruimte per gedetineerde.

Deze vaststelling is des te opzienbarender, rekening houdende met het profiel van de gedetineerden die zoals gezegd kortgestraften zijn. Sinds de inwerkingtreding van de uitvoering van de korte straffen wordt er steevast benadrukt dat het de bedoeling is dat kortgestraften hun straf niet in een klassieke gevangenis, maar in een detentiehuis uitzitten. Gedetineerden zonder recht op verblijf zijn niet per definitie uitgesloten van een verblijf in een detentiehuis. Het regime in een detentiehuis kenmerkt zich als een open gemeenschapsregime dat gericht is op een snelle re-integratie en reclassering. Het verschil in het regime dat intra muros van toepassing is in de penitentiaire inrichting van Tongeren en het regime in de detentiehuizen valt naar het oordeel van de CTRG en Myria moeilijk te rechtvaardigen. De CTRG en Myria bevelen bijgevolg aan om het aanbod aan activiteiten uit te breiden en een open regime uit te rollen in de gevangenis van Tongeren.

Zowel tijdens het bezoek als uit nadien verkregen informatie blijkt dat er wel een zekere bereidheid toe is bij de directie en het penitentiaire personeel. De CTRG en Myria verwelkomen de genomen initiatieven – zoals een verhoging van het budget voor huishoudelijke tewerkstelling en de organisatie van (sport)activiteiten – en moedigen alle actoren aan om deze inspanningen verder te zetten opdat alle gedetineerden een redelijk gedeelte van de dag (d.w.z. 8 uur of meer) buiten hun cel kunnen doorbrengen door hun een verscheidenheid aan zinvolle en motiverende activiteiten aan te bieden.

De gedetineerden in Tongeren bevinden zich in een bijzondere situatie: ze hebben geen verblijfsrecht en hebben vaak weinig of geen familiaal of ander netwerk. De CTRG en Myria stelden vast dat de toegang tot juridische bijstand en tolken er bovendien beperkt is. Er worden (bijna) nooit zelfstandige professionele tolken ingeschakeld en in 2023 werden slechts 13 bezoeken door een advocaat in de gevangenis van Tongeren geregistreerd. Ook de mogelijkheden om advocaten telefonisch te bereiken zijn beperkt. Daardoor is er een groot risico dat cruciale informatie verloren gaat en dat de gedetineerde bepaalde juridische kwesties met betrekking tot zijn rechten niet begrijpt.

Dit, in combinatie met een streng detentieregime, creëert de perceptie dat gedetineerden zonder verblijfsrecht door de autoriteiten vergeten zijn. De rechten en mogelijkheden voor de gedetineerden lijken beperkter dan in andere gevangenissen. Deze indruk staat los van de goede wil en talrijke inspanningen van de directie en personeelsleden om die lacunes te vullen.

In de toekomst zal het verblijf van de gedetineerden in Tongeren bovendien langer worden, wat de in augustus 2023 vastgestelde problemen nog prangender maakt. Door de verplichte tussenkomst van de strafuitvoeringsrechter bij de toekenning van strafuitvoeringsmodaliteiten – sinds kort ook bij korte straffen en ook voor mensen die zelf naar hun land van herkomst willen terugkeren – is de kans dat iemand een strafuitvoeringsmodaliteit verkrijgt sterk afhankelijk van de kwaliteit van de voorbereiding van het dossier door de diverse belanghebbenden (psychosociale dienst, advocaat, ...).

De CTRG en Myria bevelen de psychosociale dienst en het personeel in de gevangenis aan om bijzondere aandacht te besteden aan psychosociale begeleiding met betrekking tot de terugkeerprocedures van de gedetineerden, indien nodig in samenwerking met externe partners. De CTRG en Myria verwelkomen ten zeerste dat workshops over gedetineerde vreemdelingen door het directoraat-generaal Penitentiaire Inrichtingen en de Dienst Vreemdelingenzaken in de strafinrichtingen zullen worden georganiseerd. De CTRG en Myria hopen dat deze workshops een impact zullen hebben en leiden tot een betere kennis bij het personeel en tot betere informatie van personen over hun rechten. Dit blijven voor de CTRG en Myria aandachtpunten, die verder zullen worden opgevolgd.

Op dinsdag 2 mei 2023 ondertekenden de CTRG en Myria een samenwerkingsprotocol ter bescherming van de grondrechten van gedetineerde vreemdelingen. In het kader van dit samenwerkingsprotocol organiseerden de beide instellingen een eerste gezamenlijk bezoek aan de penitentiaire inrichting van Tongeren. Een inrichting waar mannelijke gedetineerden van buitenlandse origine verblijven in onwettig verblijf en dit in afwachting van een verplichte terugkeer naar hun land van herkomst. Tijdens het bezoek hebben de CTRG en Myria gesproken met de directie, penitentiaire beambten, medewerkers van de psychosociale dienst, van de griffie en met medewerkers van de Dienst Vreemdelingenzaken. Met zo goed als alle (42) gedetineerden werden ook in alle vertrouwelijkheid gesprekken gevoerd.